2023-cü ildə gələcəyə qapılar açan elmi kəşflər: GLP-1, qara dəlik, sintetik insan embrionları…
2023-cü il elm dünyası üçün böyük tərəqqi və kəşf ili oldu. Alimlər texnologiyanın sərhədlərini aşaraq, tibb sahəsində yeni kəşflər etməklə, kosmosda yeni kəşflər etməklə və ekoloji davamlılığı dəstəkləyəcək yeniliklərlə bütün dünyada diqqətəlayiq uğurlar əldə ediblər.
Bizimyol.info xəbər verir ki, bu barədə Türkiyə mətbuatında dərc edilən yazıda qeyd edilir ki, bu mühüm yeniliklər gələcək texnoloji və tibbi inkişafın əsasını təşkil edəcəkdir.
Görkəmli və maraqlı olanları sadalayaraq, 2023-cü ildə çoxsaylı inkişafların olduğunu da qeyd edək.
GLP-1 preparatları; O, təkcə piylənməni müalicə etmir, həm də sağlamlığı qoruyur
GLP-1 dərmanları “Science Magazine”in 2023 icmalında “İlin sıçrayışı” seçilib. İctimai sağlamlıq problemlərindən biri olan piylənmənin müalicəsində istifadə edilən bu dərmanlar uzun illərdir mövcud olan və uğursuzluqlarla dolu olan piylənmə dərmanlarından daha çox effektiv olub.
GLP-1 (qlükaqona bənzər peptid-1) bağırsaq hormonunu təqlid edir. 1980-ci illərdə kəşf edilsə də, onun tamamlanması 2023-cü ilə qədər çəkdi. GLP-1 əvvəlcə yalnız şəkərli diabet üçün hazırlanmışdı, lakin bir çox araşdırmalardan sonra onun insult və infarkt riskini də azaltdığı aşkar edilmişdir.
Beləliklə, dərman sayəsində nəinki çəki azalır, həm də digər sağlamlıq faydaları təmin edilir. Bu, GLP-1-in “İlin ixtirası” seçilməsinə səbəb olur.
İndiyə qədər bildiyinizdən çox böyük qara dəlik tapıldı
Beynəlxalq tədqiqatçılar şirkəti pulsar ulduzlarının radio siqnallarında kiçik zaman fərqlərini ölçdü və kosmik dalğaları kəşf etdi. Qalaktikada ilk dəfə səyahət edən bu aşağı tezlikli qravitasiya dalğaları milyardlarla işıq ili uzaqlıqdakı qara dəliklərin uzaq əks-sədalarıdır.
Kəşfin tapıntıları o deməkdir ki, kainatda ilk, daha böyük qara dəlik tapılıb. Qravitasiya dalğalarını tədqiq etməyə davam etmək, kainatın mənşəyi ilə bağlı fərqli təfərrüatları da ortaya çıxara bilər.
Danışmaq qabiliyyətini itirmiş insanlara ümid bəxş edəcək “Ağıl oxu” cihazı
Bu cihaz zehni oxuma baxımından texniki cəhətdən mümkün olmasa da, Texas Universiteti süni intellektə əsaslanan sistemləri ilə 2023-cü ilin “ən yaxşıları” arasında olacaq bir araşdırma həyata keçirib. Semantik dekodlaşdırma, insanın podkast və ya şəkil kimi şeylərə necə reaksiya verdiyinə əsaslanır. Sistem beyin fəaliyyətinin lüğətini yaradır və sonra lüğətdən insanın qavradığı digər şeylərə çarpaz istinad kimi istifadə edir.
Bu araşdırma ilə zehni gizlilik və etik qaydalar gündəmə gətirilsə də, sistem ünsiyyət pozuqluğu olan və danışma qabiliyyətini itirmiş insanlar üçün bir ümid işığı saçır.
Saturnun peyklərindən biri olan Enseladda kəşf edilən fosfor, orada həyatın mümkün ola biləcəyini göstərir
Əvvəllər həyatın davam etdirilməsi üçün zəruri olan altı elementdən beşi (karbon, azot, oksigen, hidrogen, kükürd) Saturnun peyklərindən biri olan Enseladda tapıldı. 2023-cü ildə sonuncu element olan fosfor da tapıldı. Bu o deməkdir ki, Saturn planetlər arasında Yerdən kənar həyat üçün güclü namizəddir.
Süni intellekt 2023-cü ildə dayanmadan inkişafa davam etdi və elmdə səmərəli şəkildə istifadə edildi
“ChatGPT” və digər süni intellekt vasitələri buraxıldığı andan hər kəs tərəfindən istifadə edilməyə başlanıldığı andan böyük maraqla qarşılanıb. Elmdə geniş yer tutan süni intellektin bəzi nailiyyətləri il ərzində gündəmdə qalıb.
“Progen” dil modeli, proqnozlaşdırıla bilən funksiyası olan zülal ardıcıllığı istehsal edə biləcəyini göstərdi. 280 milyon protein nümunəsi üzərində təlim keçmiş “Progen” multimodal model kimi görünür.
Aprel ayında “ChatGPT” keyfiyyət və empatiya baxımından ölçülən tibbi suallara onlayn cavab verməkdə həkimləri üstələyib. May ayında süni intellekt aləti yalnız xəstələrin tibbi qeydlərindən istifadə edərək, diaqnozdan üç il əvvəl mədəaltı vəzi xərçəngi riski yüksək olan insanları uğurla müəyyən edib.
Təbii ki, süni intellektin nailiyyətləri arasında bundan daha çoxu var. Süni intellekt, insanların aylar ərzində edə biləcəyi işləri çox qısa müddətdə edərək elmə əhəmiyyətli töhfələr verməyə davam edir.
İndiyə qədər yaradılmış ən böyük beyin konnektoru
Kembric Universitetinin tədqiqatçıları beyində hər bir neyronun bir-biri ilə necə əlaqəli olduğunu göstərən ilk xəritə yaradıblar. Meyvə milçəyi sürfəsi üzərində hazırlanmış bu xəritədə 3016 neyron və 548.000 sinaps var.
Bu araşdırma sayəsində siqnalların sinir səviyyəsində beyində hərəkət etməsinə, davranışa və öyrənməyə səbəb olan əsas prinsipləri anlamaq mümkün olacaq.
Yumurta və sperma ehtiyacını aradan qaldıran sintetik insan embrionları yaradıldı
Kembric Universiteti və Kaliforniya Texnologiya İnstitutunun alimləri inqilabi sintetik insan embrionu yaradıblar. İnsan inkişafının ən erkən mərhələsindəki rüşeymlərə bənzəyən bu sintetik embrionlar, genetik pozğunluqların təsiri və doğuşun bioloji səbəbləri məsələsini dəstəkləyəcək bir irəliləyiş olub.
Təbii hidrogen axtarışları getdikcə artır
Hidrogen də “Science” jurnalının ilin elmi inkişafları arasında yer alıb. Qalıq yanacaqlardan yaşıl yanacağa keçiddə böyük paya sahib olacağı gözlənilən hidrogenlə bağlı araşdırmalar uzun müddətdir ki, davam edir.
1987-ci ildə Malidə hidrogen axtaran qazma çuxuru partlayıb və sonradan betonla bağlanılıb. 2012-ci ildə yenidən açılan çuxurda 98 faiz hidrogen tapılıb. Mənbəyə generator qoşulmaqla bir kəndin bütün elektrik enerjisi istehsal olunurdu. Sistemin yeganə tullantıları su idi.
2023-cü ildə aparılan araşdırmalar göstərib ki, qazmada hidrogen təzyiqi 2012-ci ildən indiyədək azalmayıb. Deməli, bu o deməkdir ki, yerin dərinliklərində olan bir mənbə buruqdakı hidrogeni doldurur. Bu kəşf, təbii ki, hidrogen mənbələrinin axtarışını sürətləndirdi və tədqiqatlara 100 milyon dollardan çox sərmayə qoyuldu.
Tək bir xərçəng hüceyrəsinin belə təsbit edilməsinə səbəb olacaq insan genomu layihəsi
Milli Sağlamlıq İnstitutunun tədqiqatçıları müxtəlif növlərdən tam genom ardıcıllığını toplamaq üçün proqram aləti hazırlayıblar. “Verkko” adlı bu proqram müxtəlif qitələrdən fərqli genetik xüsusiyyətlərə malik bir qrup şəxsin genomunu tərtib edib.
Bir çox tədqiqatçılar 41 əlavə genin kəşfini üzə çıxararaq, bütün “Y” xromosomunun xəritəsini uğurla tərtib etdilər. Bu inkişaflar nəinki kişi reproduktiv xromosomu üçün DNT ardıcıllığının dəqiqliyini artıracaq, həm də bəzi genetik pozğunluqları müəyyən etməyə kömək edəcək. Genetik kökləri aşkar etmək bacarığı insan genomu layihəsinin başqa bir faydası olacaq.
Qeyd etdiklərimizdən başqa, bu il, təbii ki, kosmos, süni intellekt, sağlamlıq kimi bir çox sahədə araşdırmalar aparılıb.
Qadir, Bizimyol.info
