Sak – Saxa diyarı… – Sakların dağ silsiləsi Saxalin

Qismət Yunusoğlu,
Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Erkən Orta əsrlər Ərəb mənşəli elmi və ədəbi mənbələrdə, eləcə də, Fars/İran yazılı ədəbiyyatında Xəzər və Qara dənizləri hövzəsini tutan əski və əksəri Alban/Türkdilli qəbilə-tayfa birliklərinin (yunan coğrafiyaşünası Strabon (e.ə.64-23-cü illər, “Coğrafiya” əsəri) yazırdı ki, Qafqaz Albaniyasında yaşayan protoTürk 26 tayfanın (tatlar, xınalıqlar, udilər, hapıtlar, saxurlar, yergüclər, quzlar, ceklər, əliklər, buduqlar, ingiloylar…) əksəriyyəti əski Türk dillidir, eləcə də, digər Qədim dünya alimlərindən Böyük Plini (23-79) «Təbiət tarixi», Plutarx (45-127) «Parallel tərcümeyi-hallar», Pomponi Mela (I əsrin I yarısı) «Yerin təsviri» kitablarında Qafqaz Albaniyasının, Kür və Araz çayları hövzələrinin, Şərqi Anadolu yaylasının təbii-coğrafi şəraiti ilə yanaşı, həm də, kökənli Türkdilli xalqlarının etnogenetik və milli-mənəvi dəyərləri barədə qiymətli tarixi bilgilər vermişlər) coğrafi məkanları ümumilikdə “Ərməniyyə”, etnos toplumu isə “Ərmənilər” kimi təsəvvür və tələffüz edilmiş, tarixi-coğrafi əsərlərdə də bu kimi yazılmış, ümumdil təfəkkürü/yazılı ifadə hüququ qazanılmışdır.

Dahi Türk şairi Şeyx İlyas Yusif oğlu- Nizami Gəncəvi (1141-1209) “Xosrov və Şirin” poemasında (əsərlərini fars dilində yazmışdır)-Ərməniyyə diyarının/Qafqaz Albaniyasının qərb bölgəsinin təbiəti, yerləri və mənzərəsinin təsvirini vermiş, kökənli əhlini tərənnüm etmişdir.

Ərəb xilafətinin Əməvilər (661-750-ci illər) və Abbasilər (750-1258) dövrünə aid tarixi-coğrafi salnamələrdə (tarixçi Əbül Həsən əl-Baladzurinin (820-892) “Ölkələrin fəthi kitabı”, Əbu Cəfər ət-Tabarinin (839-923) “Peyğəmbərlərin və Hakimlərin tarixi”…əsərlərində, eləcə də, VIII-XI əsrlər xəritəsində) Qafqaz Albaniyası və Azərbaycanın şimal ərazilərinə-Ərməniyyə deyilib.

Səbəb?

Avrasiya materikinin böyük hissəsində, Sarı və Aralıq dəniziləri, Sarı və Dəclə çayları hövzələrinədək ….geniş əraziləri tutan əski/prototürk dilli etnobirliklər digər, qonşu qəbilə-tayfa İttifaqları tərəfindən müxtəlif cür-Tartarlar, Ərənlər, Baylar….və cəngavər olduqları üçün “İgid Adam”lar-“Ər Mən”lər-deyə adlanmışlar. İskit/Slif/Sak tayfalarının Bizans, Finikiya və Fars ərazilərinə, Dəclə və Fərat çaylarının yuxarı hövzələrinə, Şərqi Anadolu yaylasına e.ə. I minillikdə hərbi-siyasi yürüşlərii, yerli genetik qohumluğu olan etnoslarla (xüsusilə Qafqaz Albaniyasında və Kiçik Qafqazda) assimlyasiyası etnogentik bütövlüyün qan-dil tərkibinin xeyli dərəcədə zənginləşməsi ilə nəticələnmişdir.

Əsasən Böyük Qafqazın cənub yamaclarında, Kür-Araz ovalığında, Naxçıvan bölgəsində, Göyçə gölü hövzəsində….yaşayan Sak/İskit/Quz…qəbilə-tayfa birliklərinə Ərəb xilafəti tərəfindən ƏrSaklar/ArSaklar, deməkləı, “Ərsak/Arsak” kimi antrotoponimlərin yaranmasına səbəb olmu (qədim yunan coğrafiyaşünası Herodotun xəritəsində müasir Şəki şəhərinin adı Sakaşena kimi qeyd edilib) , eləcə də, ƏrMən/İgid Adam-lartın əraziləri (eyni etnoloji kökə malik) həm də Ərməniyyə kimi inzibati-ərazi bölgüsünə daxil edilmişdir. Deməli, istər, ƏrSak/ArSAk, istərsə də, ƏrMən/ƏrMəniyyə coğrafi məkanları Sak/Quz/Oğuz/İskit/Skif….tayfa qövmlərinin kökənli yurd-ocağı kimi qiymətləndirilir.

Sak/Saxa etnobirliyi ilə bağlı toponimlərin miqyası Avrasiya materiki hüdudlarındadır. Saxa/Yaqutstan diyarından Türkiyə Cumhuriyyətinin Sakariya vilayətinə kimi rast gəlinən, təməl məna anlamında əski Türkdilli Sakların adını yaşadan toponimlər sırasında Göy Türklərin ərazisindəki Saxa-Alaa/Sixote-Alin dağları və Saxa-al-in/Saxalin adası da xüsusi yer tutur.

Qədim Türk dillərində ən uca, daha hündür dağlara, ümumiyyətlə, Ucalığa həm də Alaa/Ala (“Ali” mənasında) deyilib və mənsubiyyət əlavəsi edilməklə, Ala Tağ/Dağ–Ala-Tao-“ən uca dag silsiləsi” anlamına uyğun Türk dünyası coğrafiyasında (Aral/Ural dağlarının mərkəzi hissəsində, Başqurdstan ərazisində-AlaTau silsiləsi, Qazaxstan və Qırğızstan hüdudlarında Ala-Tau və Ala-Too…dağları) əski orotoponim kimi işlədilmiş, xəritələrdə qeyd edilmişdir.Sak/Saxa diyarının cənubunda,

Tartar/Tatar (əski Türklər Tartarlar adlanıb rus yazılı mənmbələrində) boğazı sahillərində dəniz boyunca quzeydən cənuba doğru 1200 km məsafədə uzanan, eni 200-250 km arasında dəyişən, orta hündürlüyü 800-100- m-ə çatan Sak/Saxa-Ala-Tao dağ silsiləsi (xəritəl və yazılarda “Sixote-Alin” kimi qeyd edilir) orotoponim kimi Türkdilli mənşəyə malikdir, ən uca zirvəsi Tordoki-Yani, 2077 m-ə çatır (Hun-Quz…tayfala qollarına aid Nanayların dilində zirvənin mənası-“qarla örtülü dağ” deməkdir).

XVIII əsrin əvvəllərində bu hövzədə səyahətdə olmuş Roma katolik Kilsəsinin Fransa Ordeninə mənsub üzvləri (1734-cü il xəritəsinə əsasən) və Rusiya İmperator Akademiyasının üzvü, şərqşünas, səyyah, Çin tarixinin tədqiqatçısı N.Y.Biçurin (1777-1853) bu hövzənin kökənli xalqlarını-Tatarlar adlandırmışlar.

Təbii ki, bölgənin etnodemoqrafik təkamül mərhələləri minilliklər boyunca Ailə-Dil qruplarının morfofonetik dəyişiklikləri, şifahi və yazılı üslub xəttinin assimlyasiya və defomasiyası coğrafi toponimlərə də təsirsiz ötüşməyib, o cümlədən, “Sak/Saxa-Ala-Tao” orotoponimi də bu mənada istisnasız deyil. Bu dağ silsiləsinin relyef-landşaft quruluşu və coğrafi məkan özəlliyi də əski Hun-Quz, Göy Türtklər və Sarı Türklər, Yeni Su Qırğızları…etnobirlikləri ilə qaynayıb-qarışdığından Doğma Dil ruhuna uyğun olaraq soğrafi toponimlər sisteminin zənginliyi ilə nəticələnmişdir.Nümunə kimi, hövzənin qədim etnoqruplarından olan Nanayların qədim protoTürklər Ailəsinə mənsubluğu onların morfo/etnogenetik baxımdan Bəygöl/Baykal antrogenefondu tərkibində olmaları ilə şərtlənir.

Nanayların məskunlaşma arealı (tarixi Hun-Quz-Sak/Saxa.., Göy və Sarı Türklərin coğrafiyası) Hunqari/Sunqarı çayı (Amur çayının sağ qolu, uzunluğu 1927 km) hövzəsini bütünlüklə əhatə edir.

Sak/Saxa-Ala-Tao silsiləsinin suayrıcısı, daimi buzlaq və qar örtüklü zirvələri, meşəyə bürünmüş sıldırmlı sinəsi…şərq və qərb yamacları bir çox çayların (Məngüçay, Bakı, Biki, Dondon, Siçan, Suyfun…) hövzəsini təşkil edir.Dağ qurşağının batı yamaclarının ətəklərində yerləşən Hungə/Xinqangölü gölü Hungay düzündə yerləşir, bu göldən Hunqaça/Sunqaça çayı axır (210 km uzunluqda), Ulu ha/Ussuri (“böyük su”) çayının sağ qolu.

Hövzənin körfəzlərinin adları da protoTürk mənşəli olduğu halda, XVIII-XIX əısrlərdə rus kartoqrafları tərəfindən təhrif edilmiş və ya dəyişdirilmişdir. Belə ki, Seymur körfəzinə (1787-ci ildə Türk dənizçisinin şərəfinə adlanıb) 1857-ci ildə daxil olan rus dənizçiləri (admiral E.V.Putyatin (1803-1883), N.M.Çixaçev (1830-1917) bu yerlərdə olduqdan sonra), 1859-cu ildə ekspedisiya üzvləri (K.Budoqoski…) “Müqəddəs Olqa” adı vermişlər.

Təbii mənzərəsinin özəlliyi, seyr/sehr dolu meşə örtüyünün, lacivərd göllərinin füsunkarlığı, təmiz havasının gözəlliyi ilə yanaşı, tarixi-coğrafi maddi özülünün qədimliyi nəzərə alınmaqla Sak/Saxa-Ala-Tao silsiləsi təbiət abidəsi kimi 2000-ci ildə YUNESKO-nun Ümumdünya İrs siyahısına daxil edilmişdir.

Bölgənin təbii-coğrafi şəraiti və geoloji quruluşunun dəyişilməsi, relyef-landşaft strukturunun minilliklərlə morfoloji təsirlərə uğraması Quru, Dəniz əlaqələri nəticəsində ada, bərzəx və yarımadaların meydana gəlməsi kökənli Hun-Quz-Saxa/Sak…tayfa-qəbilə birliklərinin köçünə də təsir etmiş və Saxa/Sak-ın-Saxalin adası kimi ad qazanmışlar. Saxa/Sak, Hun-Quz etnobirlikləri 200-250 min il əvvəl Dəniz hövzəsinin ucqar şərq hissələrinədək yayılmış, e.ə. I minilliyə aid yeraltı yaşayış düşərgələri (“Sennaya-1” və Skreblo arxeoloji qazıntı yerləri) halında tarixi irsə malik olmuşlar.

Adanın qədim yaşayış məskənləri əsasən Tım (uzunluğu 330 km) və Poronay (350 km) çayları hövzəsini əhatə edir ki, bu bölgə kökənli qəbilə-tayfa birliklərinin məskunlaşma ocaqları olmuşdur.

Hazırda bu adada cəmi 3 min nəfərədək sayı olan əski Hun-Quz…. tayfalarının törəmələri olan Nivxilər, Aynilər qədim maddi və mənəvi zənginliyin canlı şahidləridir.

Saxa/Sak-ın-Saxalin adası barədə növbəti yazılarımızda…